فهرست مطالب

پژوهشنامه تفسیر و زبان قرآن
پیاپی 1 (پاییز و زمستان 1391)

  • تاریخ انتشار: 1391/10/17
  • تعداد عناوین: 8
|
  • صفحه 7
    در این مقاله با گذر از مسئله «ما ادری» بودن لیله القدر و در مواجهه با مسئله «پیچیدگی» حاکم بر این شب و با تکیه بر توان ادراکی محدود بشری، از بین ابعاد بیکران این لیله بعد معنوی ارزشی آن با استفاده از تحلیل معناشناختی مفرده «مبارک» که در متن قرآن دارای «روابط جانشینی» با «القدر» است و تحلیل درون متنی مفرده «نزول» در قرآن و ترسیم فرآیند «نزول» ملائکه به عنوان مهمترین اتفاق در این شب و کلیدی ترین فعل از سوره قدر در شناخت ماهیت و چیستی ظرف زمانی «لیله القدر» معناکاوی می شود تا فهم بهتری از ماهیت دوساحتی «لیله القدر» که در بیان روایات به «بطنان العرش» تعبیر شده است، به دست آید. لذا فهم «لیله القدر» نیازمند «جهش معرفت شناختی» بین دو ساحت معنایی غیبی و عرشی (القدر) و شهادتی و فرشی (لیله) این واژه است که کاربرد فراوانی در فهم و تفسیر این گونه مفردات قرآنی دارد.
  • محمود کریمی*، محمد حسن رستمی، محسن دیمه کار گراب صفحات 23-40

    هر چند به نظر می رسد آیه «إنی جاعل فی الارض خلیفه» در سوره بقره تنها طلیعه و مقدمه داستان خلقت حضرت آدمعلیه السلام است، لکن این آیه مشتمل بر نکات تفسیری کلامی ارزشمندی است که برخی از آنها از دیرباز به اجمال و پراکنده در آثار علمی فریقین به ویژه امامیه بیان شده ولی هیچ گاه تبیین نشده است. نوشتار حاضر بر آن است تا ابعاد تفسیری کلامی این آیه را در میراث علمی امامیه و اهل سنت، مورد بررسی قرار گیرد؛ ابعادی همچون هدف از آفرینش خلیفه در زمین، لزوم وجود خلیفه در زمین و ضرورت نیاز به امام، تقدم وجود خلیفه بر دیگران، اختصاص تعیین خلیفه به خداوند، لزوم عصمت خلیفه و امام و غیرهم. این موارد مهمترین مباحث کلامی است که برخی از محدثان و مفسران متکلم با استناد به آیه مذکور به آنها اشاراتی داشته اند. در آثار علمی اهل سنت نیز در خصوص این آیه، تنها به مباحث معدودی همچون عصمت ملائکه، علم یکی از شروط خلافت، و برتری آدمعلیه السلام بر ملائکه اشاره شده که این استفاده اندک از آیه، ناظر به تفاوت مبانی کلامی اهل سنت با امامیه در موضوع امامت است. پاسخ به دیدگاه اسماعیلیه در خصوص تعارض غیبت امام با «قراردادن خلیفه در زمین» و نیز اشاره به استفاده فقهی برخی از فقی هان امامی و اهل سنت از این آیه در خصوص مشروعیت قضاوت و تعلق زمین به خلیفه خدا از دیگر مباحث مطرح شده در این نوشتار به شمار می آید.

    کلیدواژگان: حضرت آدمعلیه السلام، جعل خلیفه، خلافت، امامت، عصمت، غیبت، رجعت
  • فتحیه فتاحی زاده*، زهره اهوارکی صفحات 41-48
    در بحث از تفاوت های بیانی آیات مشابه، این سوال مطرح می شود که چه عواملی سبب ایجاد چنین تفاوت هایی شده است. چه چیز سبب می شود تا لفظی در یک آیه مقدم و در آیه مشابهش موخر شود و یا واژه ای از یک آیه حذف و در آیه مشابهش ذکر شود و... به طور کلی می توان گفت این تفاوت اسلوب ها به سه عامل باز می گردد که عبارتند از: سیاق معنایی، سیاق لفظی و تفنن در کلام. سیاق معنایی و لفظی حکمت اختصاص هر لفظ به سوره را توضیح می دهد و تفنن در کلام، تنها وجود اختلاف در آیات را تبیین می کند.
    کلیدواژگان: آیات مشابه، سیاق لفظی، سیاق معنایی، تفنن در کلام
  • حمیدرضا فهیمی تبار صفحات 49-66
    بخش زیادی از قرآن روایت داستان امت های پیشین و انبیاء الهی است. جایگاه و نقش این داستان ها به عنوان یک منبع فقهی از جمله مباحث نظری آیات احکام است. از آنجایی که زبان داستان زبان اخبار است این پرسش در بین فقی هان و مفسران همواره مطرح بوده است که آیا آیات قصص می تواند مفهوم انشایی داشته باشد؟ آیا می توان از قصص قرآن احکام فقهی را استنباط کرد؟ در بخش اول این مقاله روایاتی ذکر کرده ایم که در آنها اهل بیتعلیهم السلام از آیات داستانی برای استنباط احکام استفاده کرده اند. در بخش دوم به رهیافت های مستخرج از روش اهل بیتعلیهم السلام در تفسیر فقی هانه از قصص قرآنی پرداخته ایم و نشان داده ایم آیات داستانی از جمله منابع قرآنی برای احکام فقهی است.
    کلیدواژگان: قصص قرآنی، آیات الاحکام، روایات تفسیری، استنباط احکام فقهی، مکتب تفسیری اهل بیت علیهم السلام
  • محمدرضا حاجی اسماعیلی صفحات 67-86
    بازشناسی تفاسیر در حوزه روش شناسی، ضرورت اجتناب ناپذیر مطالعات جدید قرآنی است. توجه به ابعاد مختلف روش شناسی تفسیر جهت دستیابی به روش صحیح تفسیر قرآن و نیز طبقه بندی تفاسیر بر مبنای معیارهای روش شناسانه الزام های روش شناسی تفاسیر را بیش از پیش نمایان می سازد. اصلی ترین پرسش های مطرح در این دانش را می توان چنین برشمرد: چه راه هایی برای شناخت قرآن وجود دارد؟ تفسیر چه نوع شناختی است؟ نسبت تفسیر با این گونه های شناخت چیست؟ در همین راستا محققان علوم قرآنی به تعریف گونه هایی از شناخت قرآن از قبیل شناخت ترجمه ای، تفسیری، تاویلی، بطنی، اشراقی، شهودی، تنزیلی، ابتدائی، مصداقی پرداخته اند.
    در این پژوهش تفسیر «اطیب البیان فی تفسیر القرآن» اثر آیت الله سید عبدالحسین طیب از مفسران معاصر تشیع که در 14 مجلد به نگارش درآمده، بر مبنای معیارها و تئوری های روش شناسی بررسی گردیده است. اهمیت این پژوهش در قابلیت سازی سنجش تفسیر «اطیب البیان» با استفاده از ملاک های تعریف شده در علم روش شناسی تفسیر قرآن بوده تا میزان تعهد مفسر به روش مورد نظر خویش و تغییر یا عدم تغییر آن را در سراسر این تفسیر نمایان سازد.
    کلیدواژگان: روش شناسی، اطیب البیان، تفسیر قرآن، روش تاویلی، روش بطنی، روش عقلی، فلسفی، روش علمی، روش اجتماعی
  • رحمت الله عبدالله زاده آرانی* صفحات 87-98
    درک مفاهیم و بیان مقاصد آیات قرآن همواره مورد توجه مفسران و قرآن پژوهان بوده است. در این زمینه قرآن نیز خود به تامل و تدبر در آیات دعوت نموده و این گونه بر فهم پذیر بودن کلام وحی پای فشرده است. از سوی دیگر، برخی روایات، از تفسیر به رای و از آنچه از آن به «ضرب آیات به یکدیگر» نام برده شده، نهی نموده و گروهی بر این اساس، بهره گیری معنای یک آیه از آیات دیگر را در دایره شمول نهی یاد شده قرار داده و آن را از مصادیق تفسیر به رای شمرده اند.
    فیض کاشانی و علامه طباطبایی با تبیینی درخور از روایات «منع از تفسیر به رای» و «ضرب آیات به آیات» به خوبی از عهده بیان عدم تعارض بین این گونه روایات از یک سو و «ادله تدبر در قرآن» از سوی دیگر برآمده اند؛ اما آنچه پس از آن در نگرش هر یک رخ می نماید به گونه ای متفاوت از دیگری است. فیض کاشانی تدبر در قرآن را زمینه ای برای درک حقایق آیات و باطن الفاظ و عبارات می داند و به استناد دسته ای از روایات و اخبار برای اهل تدبر در این عرصه مجالی فراخ پیش روی قرار می دهد؛ ولی علامه طباطبایی آن را زمینه ای برای تبیین مبنای خود در تفسیر آیات به آیات قرار می دهد، و با بهره گیری از دسته ای دیگر از روایات، زوایای دیگری از تدبر در قرآن را پیش روی می نهد و بر امکان فهم مستقل آیات قرآن با توجه به مبین بودن آیات تاکید می نماید و نقش روایات در این زمینه را رهنمون کردن به سوی بهره گیری از آیات برای فهم آیات با تدبر در آنها می داند.
    کلیدواژگان: فیض کاشانی، علامه طباطبایی، تفسیر به رای، ضرب قرآن به قرآن، تدبر در قرآن
  • مهدی مطیع، مصطفی دلشاد تهرانی، سوده اسعدی صفحات 99-114
    گرایش به معنویت و نگاه های عارفانه دینی در دوره معاصر، نیاز به بهره مندی از نگاه هایی با تفسیر عارفانه یا رویکرد عرفانی به قرآن مجید علاوه بر آن که زبان این کتاب را برای فهم مخاطبین امروز قابل دستیابی می نماید، بلکه سبب می شود تا پیام ها و مفاهیم اخلاقی تربیتی مطرح شده در آیات شریفه به صورت کاربردی استخراج و درک گردد. در بازار ارائه مکاتب مختلف عرفانی آن دسته از منابع که مطابقت بیشتری با مفاهیم کلام وحی دارند، هم قابل اعتبارترند هم ماندگارتر و به حق نزدیک تر. از این میان یکی از ارزشمندترین متون برجای مانده در حوزه متون عرفانی منازل السائرین خواجه عبدالله انصاری است. این نوشتار سعی دارد تا با جستجوی مبنای قرآنی مفاهیم اخلاقی مذکور و تطابق معادل عرفانی این مفاهیم و با بسط تعاریف، توصیفات و تقسیمات خواجه عبدالله انصاری در باب اخلاق کتاب منازل السائرین، رویکرد عرفانی نویسنده به آیات قرآنی را پی جویی نماید.
    کلیدواژگان: قرآن کریم، منازل السائرین، خواجه عبدالله انصاری، تفسیر عرفانی
  • زهره اخوان مقدم* صفحات 115-130
    مقاله حاضر با هدف بازکاوی اعتبار و کاربرد عقل در حوزه فهم قرآن، از روایات معصومانعلیهم السلام که وارثان و عالمان قرآن هستند، مدد می گیرد. این پژوهش، ابتدا گامی به سوی شناخت عقل برداشته، و از ماهیت عقل، و نیز ارزش آن در کلام اهل بیتعلیهم السلام سخن گفته است. آن هنگام، روایات معصومانعلیهم السلام را در حیطه ارتباط عقل و فهم قرآن مطرح نموده، و ثابت می کند که ایشان نه تنها مخالف ورود عقل به حوزه قرآن نبوده اند، بلکه به انحاء گوناگون بر این عمل صحه گذاشته اند. پس از آن روایاتی که به نظر می رسد موهم عدم اعتبار عقل در زمینه فهم قرآن باشد، مورد بررسی قرار گرفته و از آنها رفع تعارض و ابهام می شود، بدین صورت که یا جهت صدور این گونه روایات، خاص است؛ و یا مخاطب آنها. در نهایت، اهمیت توجه به محدوده کار آیی عقل مورد تاکید قرار گرفته، و آفت های عقل گرایی افراطی، گزارش شده است. این پژوهش با دو حیثیت، می تواند از نوع «کاربردی» و یا «بنیادی» باشد.
    کلیدواژگان: روایات معصومان، اهل بیت(ع)، فهم قرآن، حجیت قرآن، تفسیر، عقل
|
  • Mahmood Karimi, Mohammad Hasan Rostami, Mohsen Deymekar Pages 23-40

    Although it seems that «إنی جاعل فی الارض خلیفه» is the introduction of Adam (A. S.) story and his creation، but this verse contains valuable interpretative and theological notes that some of them have briefly and sporadically been expressed in the Islamic works، especially the Shiite literatures، but has never been clarified. This article tries to detect theological aspects of this verse in Shiite and Sunni works. These aspects are the making of caliph on earth، the necessity of Imam Existence، Imam Superiority over others، Select of caliph dedicated to God، necessity of infallibility of caliph and Imam، and others. This is the most important theological issues، which several commentators and reciters on this issue have cited this verse. Use of this verse in Sunni works is limited only to few cases، such as the angels infallibility، human superior to the Angels and Requisite knowledge for the Caliphate. This little use of verse in Sunni works refers to the difference between Sunni and Shiite approach to the Imamate problem. Reply to Ismailia standpoint about the conflict between absence of the Imam and the making of caliph on earth، jurisprudential use of this verse by Shiite and Sunni jurists about legitimacy of the caliph’s judging، other topics are discussed in this paper.

    Keywords: Adam (A.S.), making of caliph on earth, caliphate, Imam Infallibility, Imam Absence
  • Fahimeh Fattahizadeh*, Zohreh Ahvaraki Pages 41-48
    In discussing the differences between the modes of expression in the same verses، the question is what factors cause these differences in verses of Quran? What makes up a word of a verse is ahead and in its same verse be later? or How to deleted words from a verse is cited in its same verse? And… In general، this difference modes return to the three factors include the meaning context، textual context and diversity in expression. Meaning and textual context explain why a Quranic word belong to a specific sura and diversity in expression only explain the reason of word difference in save verses.
    Keywords: same verses, textual context, meaning context, diversity in Quranic expression
  • Hamidreza Fahimitabar Pages 49-66
    The major part of the Quran is the story of ancient nations and Divine prophets. The role of these stories as a jurisprudential source is the theoretical topic in juridical verses. The stories have descriptive language، so the question has always been among jurists and commentators that the story verses can be have normative function? Does it Islamic jurisprudence be inferred from the Quranic stories? In the first part of this article we have mentioned hadiths to show that household of the Prophet (AS) infer legal rules from stories of the Quran. In the second part we have discussed consequences and issues of their method in Jurisprudential interpretation of Quranic stories and have showed that the story verses are a source for the Islamic jurisprudence.
    Keywords: Stories of Quran, Jurisprudential Verses, Interpretative Hadiths, Inferring Legal Rules, School Interpretative of Household of the Prophet (AS)
  • Mohamadreza Haji Esmayili Pages 67-86
    Methodology of exegeses is a unavoidable subject in new Quranic studies. Due to different dimensions of these methods and classification of exegeses can show the correct way to interpret the Quran. What are the ways of understanding the Quran? What type of cognition is interpretation? What is the relationship between interpretation and this type of cognition? are the main question of this studies. In this regard، Quranic scholars try to define these methods such as exegetical، interpretative، mystic، illuminated، intuitional and primary cognition. In this article we review “Atyab al-bayan fi tafsir al-Quran” and its method by Abd al-Husiyn Tayyib. So we try to show his method in this exegesis and examine his obligation to this method throughout it.
    Keywords: Methodology, Atyab al bayan, Interpretation, Exegetical Method, mystic method, philosophical method, scientific method, social method
  • Ramat Allah Abdollah Zadeh* Pages 87-98
    The comprehension of concepts and the expression of meaning of the Quranic verses، have always been an issue of consideration among the commentators and scholars. The Quran itself suggests that people should think and cogitate on the Quran and، by doing so، emphasizes on the comprehensibility of the revelation words. On the other hand، a number of hadiths have prohibited from al-Tafsir bi al-ra''y (interpretation by using one''s own ideas) and the so called zarb al-Ayat، some commentators forbid taking advantage of the meaning of some verses to interpret one definite verse and regard it as the practice of al-Tafsir bi al-ra''y. Fayz kashani and Allameh Tabatabaii، having taken these two traditions into account، expressed in a remarkably clear way that there is no conflict between Al-Tafsir Bi al-ra’y and zarb al-Ayat. They referred to some strong evidences about reflection and meditation on the Quran. However، these two scholars themselves approach this issue in different ways. Fayz kashani believed that Cogitation on the Quran is necessary for understanding the true meaning of Quranic words and expressions. It was recited that Cogitation could offer an excellent opportunity to the commentators. Allameh Tabatabaii، on the contrary، held the view that Cogitation is advantageous to interpretation and explanation of verses by reference to some other verses. By applying this method، he opened new fields of Cogitation in Quran and insisted on the autonomy of comprehension of verses as a result of the Quranic explicitness. Tabatabaii believed that hadith may act as a leading point to using verse reference in the interpretation، explanation and commenting on Quran verses
    Keywords: Fayz kashani, Allameh Tabatabaii, al, Tafsir bi al ray, zarb al Ayat, Cogitation of Quran
  • Mahdi Motii, Mostafa Delshad Tehrani, Soodeh Asadi Pages 99-114
    Tendency to the spirituality and theosophical view to religion in contemporary and theosophical interpretation of Quran not only Will make up the language of the Qur''an is understandable، but also cause to perceive the moral and cultural messages of Quranic verses. Of course theosophical schools that are better match with Quranic concepts are reliable، indelible and near to the right (Hak). Manazil al-sa’irin (stages of passengers) by khadje abdullah ansari is the best books in theosophical texts. This article tries to show Quranic basis of its theosophical concepts in Akhlak (morality) chapter of this book and attempts to seek theosophical approach of author in interpretation of Quran.
    Keywords: Quran, khadje abdullah ansari, Manazil al sairin, morality, theosophical interpretation
  • Zohreh Akhavan Moghadam* Pages 115-130
    This article enlists Hadith of infallibles and household of Prophet (pbuh) whose are inheritors and experts of the Quran. In the first step، we try to recognize the reason، its nature and its value in expression of household (pbuh). Then we bring their hadith about relationship between reason and Quran understanding and show that they not only did not oppose the use of reason in Quran understanding، but also they supported this action in different ways. Therefore we review their hadith that show lack of validation of reason in Quran understanding and remove discrepancy and ambiguity of them. So either these hadith have special issuance or special addressee. In the last step we emphasize the limitation of reason use and report lesions of extreme rationalism.
    Keywords: Interpretive school of household (pbuh), Quran understanding, Authority of reason, rational interpretation